Tôi về quê, mùa xuân còn quanh đây. Mai cúc trước mỗi hiên sân còn khoe sắc
lá. Tâm trạng của người trở lại với quê nhà, trong tôi, chừng có điều gì
khiến lòng băn khoăn, đa đoan không ngừng nghỉ! 
Có phải, tôi đang tự hỏi
với chính mình: ở tuổi bảy mươi, với những năm cuối đời, còn bao lần -
về, để được thấy căn nhà, một biểu tượng của quê hương, trước khi không
còn nữa?
Tôi đang đi lại trên những con đường thân quen dẫu đã đổi màu,
vội vàng thay sắc. Nhưng vẫn có thể dẫn dắt tôi về, để nhìn lại lần cuối
cùng đến một nơi - mà nơi ấy, có một thời là chỗ nằm. Là nơi ăn chốn
ở.
Tôi đang đối mặt với căn nhà, cùng những buồn phiền, lo toan: trong nỗi
lòng - bỏ thì tiếc thương; vương thì nặng nề, ách tắc! 
Cảm nhận đầu tiên
là đang về lại với quá khứ, của kỷ niệm tràn ngập vây quanh, có khoảng sân
khiêm nhường, gói ghém căn nhà, mà tôi đã cố ghìm giữ hơn mấy mươi năm, kể
từ lúc xa quê. Nơi đó không chỉ là một địa điểm vật lý mà còn là cảm
giác thuộc về, là những hình ảnh có mùi vị âm thanh, phát ra từ sự chân
chất, đơn thuần. 
Từ thuở người và đất còn hồn nhiên, chưa trở mình và
lòng thế nhân chưa tham lam, biến động. 
Nơi một thuở, bên góc nhà có chiếc
giường tre, nằm nghe tiếng gọi con về của các thím. Có hơi gió nồm thoảng mùi
lá chè từ nhà hàng xóm hắt lên. Nghe được cả tiếng khò khè, khàn đục của
Lát, tên của con chó già nua, chờ tuổi hoàng hôn lặn chìm. Đợi ngày nằm
xuống. 
Nơi có thể nghe, qua những bụi tre sau nhà bà Năm Chí, tiếng lá xạc xào
vào mỗi trưa hè, cùng sự hoà quyện của mùa thơm cỏ may ngây dại, thêm rỡ
ràng phát ra từ cây ổi Xá Lị nằm chễnh chệ giữa hiên sân nhà bên. Là niềm
hãnh diện đầy ngập những quả chín xanh tươi khi đến mùa cây trái. Và hoa quả
có xum xuê trái mùa đến cách nào; có thèm đến cách mấy cũng phải cúi mặt làm
ngơ, bởi sự ghẻ lạnh hững hờ của họ hàng bên sân, dẫu liên quan dòng dõi ba
đời -  mệnh danh là nhà Nội.
Kế nhà Nội, là con đường kiệt gồm những gia
đình từ chú Ba Tạo có giếng nước ngọt, ông Trưởng Bồi bán kẹo kéo, bà Mân
xôi chè, ông phó Mai làm nghề giấy mã, bà Năm Trái hay xẻ mít bán mỗi chiều,
đến bà bốn Thẹn, cô Hoà, bất như ý thường xuyên, mắng chửi con không ngừng,
âm vang như cỗ máy. 
Bước qua đường kiệt là nhà bà Sáu Lộc chuyên bán mắm
dưa, độc đáo với mùi cá cơm ngâm với mắm ủ, rặc ròng! Chứa đựng qua tháng
ngày, trong những hũ đất nung, chất quanh sân nhà. Để mãi đến nhiều hôm gắt
nắng hè, mùi cá ươn võ vàng bay quanh khắp xóm. Khó mà quên được mùi mắm cái
thum thủm ấy vẫn còn lãng đãng vây quanh, trong ký ức. Hơi hám nồng nàn như giao
tình vội vã qua đêm. Giao hợp.
Xen lẫn phía trước, là những người hàng xóm
thân quen. Từ ông Ký bán bò có người con trai mang biệt tài chửi lộn, danh vang xa
đến chợ cá Hội An. 
Kế đến bà Chín Thôi, người can đảm, có lòng cứu anh
tôi thoát chết vào một đêm, bằng cách - dùng đòn gánh tre dựng ngoài hiên, hất
bàn tay của anh tôi ra, trong lúc đang giãy giụa vì ngón tay bị chạm vào dòng
điện nhà cao thế, gắn kết từ nhà máy đèn của thời Pháp thuộc, có sức tải
trên 220kV.
Và trước mặt, bên kia đường là những tiếng thét đánh con, kinh
hoàng, phát ra từ nhà ông Phán Bụi. 
Để làm sao quên, khuôn mặt nhợt nhạt
của Tho, người anh hàng xóm, rời khỏi cuộc đời lạnh lùng ở tuổi chưa đầy
15, 16 vì bị hành hạ tàn bạo của người cha, người anh, đánh không chút nương
tay! Và Thắng, người em của những ngày thơ, thân quen kéo dài mãi đến khi tôi xa
quê. Mà mỗi bận về, em có cái nhìn khát thèm, ngong ngóng chờ sang, mong có chút
gì hâm hẩm. Nhưng quá ngắn, không đủ cho em. Khi đời dừng lại một hôm, nên
cũng đã không còn. Nghe nói lại, Thắng ra khỏi đời này trong một đêm tuý tửu.
Xác được nhìn thấy qua sớm mai, co quắp trước con đường đi qua Miếu Ông
Cọp, nằm trong con xóm cũ mèm vẫn còn mang tên Xóm Mới! 
Nơi đó, vào mỗi sẫm
chiều có những người cha, người mẹ trở về trắng tay, sau khi không còn gì qua
những sòng bài xóc đĩa. Thân dừng lại bên những quán hũ hèm cho mua chịu, nốc
đôi cốc đế hầu quên nỗi thua lỗ ê chề. Thấm đến ngà say, la hét khua vang,
lấn áp nỗi cồn cào của đàn con ngóng trông - sợ hãi tội tình, cố quay mặt
đi vì bếp lạnh. Chưa nói đến những đòn roi trút giận, phũ phàng trước khi
trời nhá nhem, chạng vạng. 
Nhưng rồi có thiếp cách nào và đêm có dài đến
bao lâu cũng phải đón nhận những sáng mai, cuống quít mùi hành phi quyện đến
não nề của gánh xôi bà Ba Bứa bên đường. Cấu cào những giấc ngủ trẻ thơ
đói mèm đến muối ghèn còn bám quanh mắt qua đêm. Chợt trở giấc nhìn sang,
đối diện với thòm thèm. Chồm hổm ngồi chờ. Không biết chờ ai? Đến khi nào,
ai biết? 
Nơi ấy là những cuộc đời bao gồm những gia đình chứa chan thân
phận. Trong đó có chúng tôi, với tâm thức, được bao gồm cả một tổng thể
nhục vinh. Ôm bao nỗi nhọc nhằn, hờn giận đắng cay - cùng phải đành chấp
nhận: đó là quê hương yêu dấu.
Là nơi chốn, cuốn quyện giữa đất và
người. Là sự hoà hợp thành tiếng gọi quê hương. Một quê hương đã cột
buộc với những giáo điều như khuôn vàng thước ngọc. Ẩn chứa không biết bao
nhiêu là định kiến, để trở thành những chân lý do người tự cột buộc,
đặt ra: nào là giỗ quãy, nhà thờ, tổ tiên ông bà hương án!
Nhưng biết không?
Bên chân lý có những điều nghịch lý, mà đôi khi những tưởng là vô lý. Bởi
lẽ trong đó, đạo lý là những gì rất thật nằm ngay trong tầm với. Tìm chi xa
vời! Nói chi cho lắm! 
Suốt một chặng đời được bảo bọc dưỡng nuôi sao
không sống bằng nghĩa tình với anh em, cha mẹ, ông bà. Đáng nói là lúc đang cần
nhau khi người còn gần gũi bên mình! 
Sao phải đợi đến lúc người đã qua
đời, mới bày biện, trình diễn khoe khoang. Phô bày những điều kệch cỡm.
Chẳng hạn, cho thiên hạ biết hôm nay là ngày cúng niệm! Nghi ngút khói hương,
chưng bày thịt thà hoa quả, cho ai ăn? Hay là khoe mẽ. Rồi bảo đây là giang sơn
của người yêu thương quá cố của mình! Vênh váo, ta sống vì đạo lý, có dòng
họ nghĩa tình.  
Thật buồn cười thay khi tìm thấy sự trơ tráo của lớp vỏ
màu mè, bọc lấy những gì giả tạo.
Vì thế, tôi quyết định!
Một quyết
định rất đau lòng là chấp nhận, đồng ý đập lấy căn nhà, khi biết ở đó
không còn thể nào giữ được. Đúng hơn, tôi thật sự muốn “Giải Phóng”
để thoát khỏi những định kiến - những ràng buộc tinh thần, cảm xúc, giả
nhân giả nghĩa. 
Tôi đứng lặng nhìn màu gạch vỡ, đổ xuống của căn nhà.
Mang cảm tưởng như những vết thương rỉ máu khốn cùng. Đau xót nhìn mảng
tường vôi nằm xuống qua đêm. Căn nhà đã được san bằng, theo về với đất.
Trong tôi, cảm xúc lẫn lộn giữa thương tâm và tiếc nuối vô vàn. Nhưng cùng
lúc lại bằng lòng cho sự an nghỉ của một linh hồn đã được dựng lên, thoi
thóp. Chìm nổi với đời sau 70 năm. 
Tôi đang thấy mình không còn bị ràng buộc
với những hệ lụy của những giáo điều, mà từ lâu những tưởng là đạo lý
cao siêu. Bọc kẹo ngọt quanh lời thánh ngữ.
Tôi đang nhìn thấy sự sinh tồn và
huỷ diệt; sự vay trả, trả vay. Mới ngộ đến vô cùng thế nào là lẽ sống. 

Có lẽ, đi đã lắm nơi trong khoảng đời 40 năm lưu lạc. Nhưng lắm nơi không
có nghĩa là khắp nơi. Điều muốn nói, mỗi thành phố, qua mỗi xứ người , tôi
tìm thấy dáng dấp giống nhau về một hình ảnh. Hình ảnh đấy, có giá trị
thể hình qua cấu trúc của thiên nhiên về màu sắc. Cho dẫu đến với sự phản
chiếu của bình minh hay chìm lắng giữa hoàng hôn. Sự hoà nhập không chút nào
khác biệt. Cạnh đó, là sự song hành với những điểm tương đồng:  không phân
biệt thấp hèn, lớn bé, nghèo sang.
Hình ảnh đấy là gì biết không?  Đó là
những dòng sông chảy quanh đời, có khúc cạn khúc sâu. Bên lỡ bên bồi theo bốn
mùa mưa nắng. Là những dòng chảy mang đến hương đồng cỏ nội. Rất thương
cảm cho tất cả mọi nỗi lòng. Vì nó có thể nhận dạng lấy chính mình, trong
tận cùng đáy sâu, tự soi lấy linh hồn, đừng để quá lăn tăn theo từng con
sóng.
Tôi chợt thấy lòng lâng lâng qua phố. Nhận diện rõ ràng hơn về dòng
sông đang ấp ủ quê nhà. Trong đó có tôi - đang nhìn thấy hình mình, soi
bóng:
…
Về nơi hoàng hôn Mặt Trời đi ngủ 
Mặt trăng cũng chìm, lặn ở
phương Tây
Ta thấy lăng xăng xôn xao bờ gọi
Như sóng lăn tăn biến động đêm
ngày 
Ta thấy mây giăng đôi bờ nhật nguyệt
Khi tỏ khi mờ thiên thể kiêu căng

Thái dương rỡ ràng tại sao tìm nắng?
Khuyết cả một đời chẳng thấy vầng
trăng 
Ta về giữa đêm, trời khuya tĩnh lặng
Chân đá chân xiêu qua mỗi con
đường 
Thấy chừng xa kia oan khiên hoá kiếp 
Tìm được thiên đường giữa
chốn mù sương 
Qua lại dòng sông soi hình thấy bóng
Cởi trói linh hồn về cõi
vô biên
...
Trong nỗi lòng miên man, “Giải Phóng” cho chính mình, của người
vừa vượt thoát khỏi rừng già, đang tìm thấy sự tự do trên từng bước chân.
Hạnh phúc đến với từng hơi thở. Tôi mang cảm tưởng như người “Qua Cơn
Mê” của Trịnh Lâm Ngân, đang bềnh bồng theo mỗi cánh chim. Để có thể cùng
với mây ngàn bay đi muôn phương. Lên được chốn trời cao, nhìn xuống thấy bến
bờ. Được nhìn thấy những hồn phố thân quen. Những người quá cố, bao gồm
anh chị em, cha mẹ, ông bà tổ tiên- được ra khỏi sự bẩn tiện, xấu xa. bần
hèn của thế tục.
Tôi sẽ tự vỗ về, xoa dịu với chính mình. Tìm lại những
gì rất thật về một nơi. Và nơi ấy - có một ngày tôi sẽ đến:
Sẽ có ngày
ta về với núi 
Nhìn thấy quê nhà giăng khói lam
Nơi đã chào đời bằng tiếng
khóc
Trăm năm rồi cũng phải yên nằm
Sẽ có ngày ta về với suối
Lắng nghe
lời gọi của lá cây 
Róc rách tiếng lòng qua kẽ đá
Gửi gắm hồn theo mỗi
áng mây 
Sẽ có ngày ta về với biển
Phó mặc đời theo sóng lênh đênh 
Thả
linh hồn nổi trôi vô định 
Ngã lòng rơi vào cõi mông mênh
Sẽ có ngày ta về
với đất 
Tìm lại lời ru trong giấc mơ
Hòa lẫn đan xen cùng cát bụi
Vùi
trong vô ngã của hoang sơ
Sẽ có một ngày về với mẹ
Thấy anh ngồi trà đạo
bên cha
Dưới giàn thiên lý nghe chị hát
Về lại cùng chung một mái nhà
Một
ngày nào đó! Rồi sẽ đến
Rồi sẽ yên lòng - hãy ngủ đi
Thu Hoài 
Tháng Tư
bên đời